Recenzje
Tekst wprowadzający do kategorii
SKN „Dialog” ma przyjemność przedstawić recenzję książki „Umysł otwarty i zamknięty” Miltona Rokeacha. Jest to pierwsza nasza recenzja publikowana we współpracy z Wydawnictwem Naukowym PWN.
UMYSŁ OTWARTY I ZAMKNIĘTY
Czy autorytaryzm nierozerwalnie wiąże się z jednym zestawem przekonań? Czy w obrębie tego samego zestawu przekonań funkcjonują ludzie bardziej „otwarci” i bardziej „zamknięciu”? Czy istnieje związek między tym, co uważamy, a tym, jak myślimy?
To tylko kilka z całego szeregu ważkich pytań, które stawia (i na które próbuje odpowiedzieć) psycholog społeczny Milton Rokeach w omawianej poniżej książce „Umysł otwarty i zamknięty” (PWN, 2018). Nie jest to nowy głos w dyskusji o naturze przekonań (wersja oryginalna ukazała się w 1960 roku), niekoniecznie jednak traci przez to na sile czy aktualności.
Książka jest de facto poważną monografią dotyczącą systemów przekonań, napisana jest jednak bardzo przystępnie (w czym zapewne spory udział ma udany przekład autorstwa Pana Aleksandra Wojciechowskiego). Obcujemy więc z językiem żywym, ale przypominającym czasem - np. nielicznymi zwrotami typu "Murzyn" - że mamy do czynienia z tekstem kulturowo i społecznie osadzonym w pewnym stopniu w latach 60. ubiegłego stulecia. Pozostawienie tych nielicznych artefaktów, które dziś uznajemy za problematyczne, wydaje się o tyle uzasadnione, że wzbogaca książkę o dodatkowy kontekst pogłębiający interpretację stawianych w niej tez.
Część pierwsza to podwaliny teoretyczno-metodologiczne: autor przybliża pojęcie systemów przekonań, dzieląc je jednocześnie na otwarte i zamknięte (bardziej lub mniej podatne na zmiany). Wprowadza też pojęcie systemów przekonań negatywnych, czyli zbioru zestawów poglądów odmiennych od własnego systemu jednostki w stopniu określającym ich akceptowalność. Co interesujące, w ujęciu Rokeach’a systemy przekonań, w tym i tych negatywnych, niekoniecznie muszą, ale mogą być uporządkowane logicznie. Przykładem spójniejszego zestawu przekonań w ramach całościowego systemu może być przejęta z zewnątrz ideologia.
W części pierwszej przedstawiono też dwa narzędzia, które będą wykorzystywane przy opisywanych dalej badaniach: Skala Dogmatyzmu (czyli trwałości całego systemu przekonań), oraz skala Opinii Bezkompromisowych (sprawdzająca stopień, w jakim kompatybilność poglądów innych ludzi wpływa na nasz stosunek do nich).
4 kolejne części to łącznie 17 rozdziałów dotyczycących badań empirycznych przeprowadzonych w celu weryfikacji założeń teoretycznych poczynionych przez autora. Szczegółowe omówienie każdego z nich wykracza poza zakres niniejszego tekstu, ale struktura rozdziałów empirycznych jest przejrzysta i pomyślana w taki sposób, by umożliwić czytelniczkom i czytelnikom dokładny wgląd w metodologię i przebieg omawianego badania, pozwalając jednocześnie osobie mniej zainteresowanej tymi aspektami na przeskoczenie do klarownego podsumowania wieńczącego każdy rozdział.
Ostatnia, szósta część to podsumowanie całości - próba syntezy zaobserwowanych wniosków, zmierzenia się z ograniczeniami metodologicznymi i postawienia pytań badawczych na przyszłość. Na końcu, poza zwyczajową bibliografią, znajdziemy również Aneks zawierający kwestionariusze używane w omawianych badaniach empirycznych.
Warto w tym miejscu wspomnieć o - zależnie od przyjętej perspektywy - najmocniejszym lub najsłabszym punkcie książki: autor podjął trud badania struktur systemów przekonań, celowo odsuwając na bok specyfikę wypełniających je treści czy kategorii. Zabieg taki wydawał mu się konieczny po to, by umożliwić swobodną eksplorację psychologicznych elementów wspólnych i różnych dla systemów przekonań dotyczących polityki, religii, filozofii czy nauki - kategorii nie istniejących na podstawowym poziomie psychologicznym i niejako na niego "nabudowanych".
Jest to również próba obiektywizacji naukowej zagadnień sztywności (zachowań, poglądów) czy dogmatyzmu (systemu przekonań) rozumianych jako wynik pewnego podejścia do przetwarzania rzeczywistości, obecnego się w różnych systemach przekonań i nie przypisanego wyłącznie do żadnego z nich. W świetle wspomnianych wcześniej artefaktów językowych można poddać w wątpliwość stopnień tej obiektywizacji, stawiając pytanie o to, czy nie jest to w praktyce emanacja systemu przekonań samego Rokeach’a - autor jest świadomy tego zarzutu i przyjmuje go z pokorą, zapewniając o swoich jak najlepszych intencjach, ale ostateczną ocenę pozostawiając jednak samym czytelnikom. Takie, a nie inne ujęcie tematu wydaje się w każdym razie uzasadnione o tyle, że przedmiotem zainteresowania jest tu psychologiczny wymiar przekonań, a nie konsekwencje ich treści.
Efektem poczynionych i weryfikowanych w toku książki założeń jest też inne rozumienie uprzedzenia, które w ujęciu Rokeach’a okazuje się być pojęciem psychologicznym i uniwersalnym pod względem treściowym i kategorycznym (a nie dotyczącym np. wyłącznie nietolerancji kojarzonej z szeroko rozumianą prawicą polityczną) i wynikającej z umiejscowienia kontinuum podobieństwa-dystansu systemów przekonań, a nie cech socjologicznych (płci, pochodzenia etnicznego, etc.). Jest to podejście o kontrowersyjnych, ale i interesujących konsekwencjach. Jedną z nich jest to, że w takim ujęciu tolerancja rozumiana jest zawsze jako akceptacja bez względu na stopień podobieństwa systemów poglądów (czyli pełna akceptacja osób podzielających nasz system poglądów nie jest sama w sobie przejawem tolerancji, nawet jeśli mowa o osobach z grupy mniejszościowej).
Od oryginalnego wydania "Umysłu otwartego i zamkniętego" mija 59 lat, podczas których prowadzono dalsze badania w obszarze przekonań i wynikających z nich podziałów. Czy przez to książka Rokeach’a zdezaktualizowała się? Zbieżność przynajmniej części wniosków zawartych na jej kartach z możliwą do zaobserwowania na różnych obszarach społecznych polaryzacją postaw wydaje się wskazywać na to, że chyba nie do końca. Dlatego „Umysł otwarty i zamknięty” można z czystym sumieniem polecić wszystkim, którzy poszukują odpowiedzi na pytanie o to, co wpływa na nasze przekonania o innych ludziach - dostarczy tu nie tylko wielu materiałów pod ciekawe rozważania, ale będzie też stanowić ciekawy punkt odniesienia podczas dalszej eksploracji tematu.
Paweł Urban
SKN „Dialog” zaprasza do zapoznania się z kolejną z naszej serii recenzji książek o tematyce psychoterapeutycznej. Poniższa recenzja powstała we współpracy z Gdańskim Wydawnictwem Psychologicznym.
SKN Psychoterapii "Dialog" ma przyjemność przedstawić kolejną w tym roku akademickim recenzję książki poświęconej tematyce psychoterapii. Artykuł publikujemy we współpracy z Gdańskim Wydawnictwem Pedagogicznym.
Więcej informacji: link.
SKN Psychoterapii "Dialog" z przyjemnością prezentuje pierwszy w bieżącym roku akademicki artykuł z serii recenzji książek poświęconych tematyce psychoterapii, publikowanej we współpracy z Wydawnictwem Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Tym razem przedstawiamy recenzję książki "Otwarte dialogi. Antycypacje. Szanowanie Inności" autorstwa Jaakko Seikkuli i Toma Erika Arnkila (więcej informacji: link).
SKN Psychoterapii "Dialog" z przyjemnością prezentuje kolejny artykuł z serii recenzji książek poświęconych tematyce psychoterapii, publikowanej we współpracy z Wydawnictwem Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Przedstawiamy recenzję książki "Dialog Motywujący w terapii problemów psychologicznych" pod redakcją Hala Arkowitza, Williama R. Millera oraz Stephena Rollnicka (więcej informacji: link).
Strona 1 z 2
